حوزه پیشرو و سرآمد ـ 14 | از مکتب تا نهاد تمدنی

خبرگزاری تسنیم، یوسف پورجم  در یادداشتی با عنوان «از مکتب تا نهاد تمدنی» درباره  بازتعریف جایگاه حوزه در دنیای معاصر نوشت: وقتی واژه «تمدن» به میان می آید، ذهن اغلب ما به سمت فناوری، شهرسازی یا اقتصاد کشیده می شود، اما واقعیت این است که هیچ تمدنی بدون نهادهای فکریِ مولد و جریان ساز شکل نمی گیرد. در جهان اسلام، حوزه های علمیه قرن ها نه فقط مرجع آموزش دینی، بلکه نهادهایی الهام بخش در سیاست، فرهنگ و حتی سبک زندگی بوده اند. اکنون که بار دیگر مسئله «تمدن اسلامی» در دستور کار امت اسلامی و به ویژه انقلاب اسلامی ایران قرار گرفته، باید پرسید: آیا حوزه علمیه می تواند و باید فراتر از یک مکتب آموزشی، به نهاد تمدن ساز بدل شود؟ پاسخ به این پرسش، مستلزم بازخوانی جایگاه حوزه در دنیای امروز و آینده است.

حوزه پیشرو و سرآمد ـ 3 |تمدن سازی؛ از تماشاچی تا بازیگر اصلی

در نظام های فکری مدرن و تمدن های نوظهور، نهادهای فکری نه به عنوان زائده ای در حاشیه قدرت، بلکه به عنوان مرکز فرماندهی نرم افزار تمدن عمل می کنند. دانشگاه ها، مؤسسات پژوهشی و مراکز مطالعات راهبردی، در غرب و شرق، پیشرانِ سیاست گذاری، تولید معنا و مهندسی اجتماعی هستند. در این میان، حوزه علمیه به عنوان کهن ترین نهاد علمی و دینی جهان اسلام، اگر در همان قالب سنتی باقی بماند، در معماری تمدن اسلامی سهمی متناسب با ظرفیت های خود نخواهد داشت.

رهبر انقلاب بارها تأکید کرده اند که «حوزه باید پیشتاز تمدن سازی باشد». این جمله فقط توصیه ای اخلاقی نیست، بلکه دعوت به بازتعریفی ساختاری و کارکردی است؛ بازتعریفی که حوزه را از سطح «مدرسه» ای برای آموزش طلاب، به سطح «نهاد راهبردی» ارتقا دهد. حوزه امروز باید نه فقط فقه دان و مفسر، بلکه اندیشمند تمدنی، جامعه شناس دینی، آینده پژوه اسلامی و نظریه پرداز سیاست فرهنگی تربیت کند.

در نگاه رهبران انقلاب، به ویژه رهبر معظم انقلاب، حوزه هرگز نهادی منجمد و صرفاً حافظ سنت نبوده است. ایشان در دیدارهای متعدد با علما و فضلای حوزه فرموده اند:

«اگر حوزه علمیه نتواند نیازهای نظام اسلامی و جامعه دینی را پاسخ دهد، دیگر نمی شود از آن انتظار تمدن سازی داشت.»

این سخن نشان می دهد که حوزه باید از حالت یک نهاد نهادینه شده (passive institution) که صرفاً تکرار سنت های گذشته را بر عهده دارد، به یک نهاد پویا و پاسخگو بدل شود؛ نهادی که درگیر زمانه است و نیازهای آن را به زبان علم و دین تحلیل می کند.

نگاهی تطبیقی به نهادهای فکری در دنیای اسلام نشان می دهد که حوزه ها و مراکز دینی در کشورهایی نظیر مصر (الازهر)، ترکیه (دیانت)، یا اندونزی، اگرچه ساختارمند هستند، اما یا درگیر بوروکراسی حکومتی شده اند یا به انفعال فرهنگی دچارند. مزیت حوزه علمیه شیعه در ایران، استقلال تاریخی، عمق علمی و پیوند با جریان انقلاب است. اما همین مزیت ها اگر به روز نشوند، ممکن است به تهدید بدل شوند.

مثلاً الازهر با همه سابقه دیرینه اش، در مواجهه با مسائل نوپدید دینی و تمدنی، عمدتاً نقش مشورتی برای حاکمیت ایفا می کند و به سختی می تواند هویت مستقل و تمدنی خود را حفظ کند. از سوی دیگر، حوزه نجف، گرچه از نظر فقهی پرنفوذ است، اما به دلیل فاصله گرفتن از تحولات سیاسی و اجتماعی، کمتر در ساخت تمدن اسلامی مشارکت دارد. تنها حوزه علمیه قم است که هنوز فرصت و ظرفیت ایفای نقش تمدنی را داراست.

به همین دلیل است کهبیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، نقشه راهی برای رسیدن به تمدن نوین اسلامی است. در این بیانیه، «علم»، «معنویت»، «عدالت» و «سبک زندگی اسلامی» از ارکان تمدن آینده برشمرده شده اند. حال باید پرسید:

چه نهادی می تواند معنویت را از سطح فردی به ساحت اجتماعی بیاورد؟

کدام نهاد باید الگوی سبک زندگی اسلامی را نظریه پردازی و ترویج کند؟

چه ساختاری می تواند عدالت را از مفهومی سیاسی، به معنای انسانی و الهی ارتقا دهد؟

پاسخ روشن است: حوزه علمیه، اگر بخواهد.

اما این خواستن نیازمند تحولی جدی است؛ تحول در ساختار مدیریت، محتوا، خروجی و مأموریت حوزه. حوزه نمی تواند با روش های سنتی، برای مسائل پُرتحول دنیای امروز نظریه پردازی کند. باید حوزه به یک «سامانه تمدن سازی» بدل شود؛ یعنی:

نهاد تولید نظریه برای سیاست گذاری های فرهنگی، اقتصادی و علمی

مرکز تربیت نخبگان دینی با رویکرد تمدنی

پیشاهنگ رصد و پاسخ به مسائل نوظهور جهان اسلام

راه تمدنی حوزه، اگرچه روشن است، اما خالی از چالش نیست. برخی چالش های کلیدی عبارت اند از:

مقاومت ساختاری در برابر تحول: برخی جریان های سنت گرای حوزه، هرگونه بازتعریف مأموریت را با بدعت گذاری یکی می دانند.

فقدان نظام مدیریت یکپارچه: ساختار حوزه هنوز پراکنده، غیرمتمرکز و فاقد راهبرد کلان برای تحول تمدنی است.

شکاف بین نسل ها: جوانان حوزوی، عموماً آماده پذیرش نگاه تمدنی اند، اما در فرایندهای رسمی حوزه جایگاه مؤثری ندارند.

با این حال، فرصت ها نیز چشمگیرند. حمایت نظام اسلامی از تحول حوزه، اقبال جهانی به گفتمان مقاومت و تمدن اسلامی، و همچنین بحران های اخلاقی و فکری جهان مدرن، همگی زمینه هایی برای تبدیل حوزه به یک بازیگر تمدنی استثنایی فراهم کرده اند.

اکنون که در آستانه تمدن نوین اسلامی ایستاده ایم، حوزه علمیه نمی تواند تنها ناظر و حافظ سنت باقی بماند. وقت آن رسیده که این نهاد کهن، از نقش تدریس صرف به نقش تأسیس تمدنی ارتقا یابد. این مسیر، نه فقط برای حوزه بلکه برای جامعه اسلامی سرنوشت ساز است. حوزه اگر بتواند به این بازتعریف تن دهد، نه تنها در تمدن آینده نقش خواهد داشت، بلکه در قلب آن خواهد تپید.

در پایان، باید گفت که حوزه علمیه امروز بر سر یک دوراهی تاریخی ایستاده است: یا در نقش یک ناظر محتاط باقی بماند و آرام آرام به حاشیه رود، یا به عنوان نهاد مولد اندیشه، هویت و تمدن اسلامی، نقش مرکزی خود را بازپس گیرد. این انتخاب، انتخابی صرفاً مدیریتی یا آموزشی نیست؛ این انتخابی تاریخی و تمدنی است.

انتهای پیام/